خاک سطحی ترین قسمت پوسته ی جامد زمین را تشكیل می دهد كه به صورت پوششی سست و كم ضخامت سنگ هایی را كه هنوز تخریب نشده اند می پوشاند. ضخامت خاک در شرایط عادی 0/5 تا 2 متر است . خاک ها در اثر تخریب فیزیكی و شیمیایی سنگ ها و فعالیت موجودات زنده، كه سبب تشكیل هوموس می شود، به وجود می آیند . بنابراین، خاک تركیبی از مواد معدنی ( ریگ، شن، ماسه و غیره ) و مواد آلی (بقایای گیاهی و جانوری) می باشد.
خاک محیطی است طبیعی، برای نگهداری ریشه و تأمین رشد گیاه و شامل بخشی است از پوسته ی خارجی جامد زمین كه در آن تركیبات معدنی و مواد آلی تجزیه شده در لایه های افقی تشكیل گردیده و دارای خصوصیاتی است كه از اثر آب و هوا (اقلیم) و موجودات زنده بر روی مواد مادری به وجود آمده و این خصوصیات تحت تأثیر پستی و بلندی در طول مدت زمان تعدیل و تعیین شده اند.
خاك های معدنی:
خاک هایی اند كه مقدار ماده ی آلی آن ها كمتر از 20 درصد وزن آن هاست.
خاک های آلی:
خاک هایی اند كه چنانچه درصد رس آن ها كم است، حداقل 20درصد وزن ماده ی آلی و چنانچه درصد آنها زیاد است، حداقل دارای 30 درصد وزن ماده ی آلی می باشد.
مقدار نسبی شن، سیلت و رس، كه ذرات كوچك تری از سنگریزه است (قطرشان از 2 میلی متر كوچک تر است)، بافت خاک را تشكیل می دهد. پس می توان گفت بافت خاك نشانگر اندازه ی ذرات اصلی تشكیل دهنده ی خاك (رس،سیلت و شن ) است. بافت درشت و سبك به خاك شنی و بافت ریز و سنگین به خاك رسی اطلاق می شود. خاك لوم مایین این دو نوع و دارای مخلوط مناسبی از شن، سیلت و رس است .
چگونگی قرار گرفتن ذرات جامد خاك در کنار یکدیگر و در نتیجه آرایش منافذ بین آنها ساختمان خاك را تشکیل می دهد. در واقع ساختمان خاك بازگوکننده اندازه، شکل و قرار گرفتن ذرات و منافذ بین آنها است یا به عبارتی پیوستگی منافذ و توانایی خاك برای نگهداری و انتقال آب، حفظ مواد آلی و غیر آلی و فراهم کردن شرایط رشد و توسعه رشد، کاملاً به ساختمان خاك وابسته است. از ترکیبات موجود در خاك که در تشکیل ساختمان خاك مؤثرند می توان به رس، ماده آلی و کربنات ها اشاره کرد. از آنجا که ساختمان خاك یکی از ویژگی های پویای خاك می باشد، به مدیریت زراعی نیز بستگی دارد. بدین معنی که آن دسته از مدیریت هایی که سبب افزایش ماده آلی خاك شوند، معمولاً به بهبود ساختمان خاك نیز کمک می کنند و برعکس. مهمترین عواملی که در مدیریت زراعی باعث بهبود ساختمان خاك می گردند، عبارتند از نوع عملیات خاكورزی، نوع کشت و تناوب آن و افزودن بقایا و کودهای آلی به خاك.
قابلیت ذاتی یک خاک برای تامین عناصر غذایی ضروری به مقدار مناسب و در نسبت مناسب برای رشد گیاهان معین را وقتی که سایر عوامل رشد مانند نور، رطوبت، دما و خصوصیات فیزیکی خاک در شرایط مناسب باشند، حاصلخیزی آن خاک می گویند. حاصلخیزی خاك های کشور به عنوان یکی از مهمترین عوامل مؤثر در پایداری تولید، امنیت غذا، حفظ محیط زیست و سلامت جامعه به شمار می رود. بر این اساس، محدودیت عمده و ذاتی حاصلخیزی خاك های زراعی کشور به طور کلی عبارت از فقر مواد آلی، بالا بودن pH خاك، کمبود عناصر کم مصرف (به ویژه روی، آهن) و بالا بودن قابلیت هدایت الکتریکی خاك (شوری) است. افزون بر این فرسایش خاك نیز یک مشکل بزرگ بوده و اگرچه بیشتر عرصه های منابع طبیعی را شامل می شود ولی در بعضی موارد خاك های زراعی نیز از آن مصون نبوده اند.
منابع
Smith, P. 2005. An overview of the permanence of soil organic carbon stocks: influence of 1429 direct human-induced, indirect and natural effects. European Journal of Soil Science, 56, 673-680. کشاورز, پیمان, مشیری, طهرانی, & بلالی. (2015). راهبردهای مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک در تولید گندم در ایران. مدیریت اراضی, 3(1), 61-72. صفادوست, & آزاده. (2013). اثر مدیریت زراعی و بافت بر برخی ویژگی‌های ساختمانی خاک. پژوهش های خاک, 27(3), 327-334 واروی پور، کتاب خاکشناسی عمومی، تهران دانشگاه پیام نور، 1389.
